सत्याचे दर्शन?

एका तालुक्याच्या ठिकाणी असलेल्या महाविद्यालयात वाङ्मय मंडळाच्या उद्घाटनासाठी गेलो होतो. कार्यक्रम आटोपल्यावर संयोजक प्राध्यापकांनी दुपारच्या जेवणासाठी त्यांच्या घरी नेलं. वाङ्मयविषयक बोलणं अखंड चालू होतं. जेवणं आटोपल्यानंतर प्राध्यापक महोदय मला सोडण्यासाठी बसस्टँडवर आले. बस येईपर्यंत गप्पांचा ओघ चालू राहिला. गप्पांच्या ओघात माझं एका इसमाकडे लक्ष गेलं. तो रुढ अर्थाने भिकारी नव्हता. पण कपडे अवकळाग्रस्त होते. शरीरही चिपाडासारखं झालेलं दिसत होतं. डोक्यावरच्या केसांच्या झिंजोट्या झाल्या होत्या. मला त्याचं हे पाठमोरं दर्शन होत होतं. जरा वेळाने तो उभा राहिला. त्याने इकडे-तिकडे पाहिलं. त्याचा चेहेरा कळकटलेला दिसला. उजवा हात चिखलगाळाने भरलेला दिसला. पुन्हा तो बसला व वाहत्या गटारीत तो गाळाने भरलेला हात टाकून काहीतरी शोधण्यासाठी चाचपडू लागला.

मी गप्पा चालू ठेवूनही ते दृश्य कुतूहलाने एकटक पाहतो आहे, हे प्राध्यापकांच्या ध्यानात आलं. ते म्हणाले, ‘तो इसम त्याचे चार आणे गटारीत शोधतो आहे.’ ‘त्याची चार आणी सटकली’ या अर्थाने म्हणता आहात का?’ ‘नाही. खरोखर त्याचे चार आणे तो गटारीत शोधतो आहे.’ माझी विचारमग्न मुद्रा लक्षात घेऊन प्राध्यापक म्हणाले, ‘त्याची गोष्ट सांगतो. हा जो मनुष्य आहे, त्याचा संसार या बसस्टँडवरच असतो. ती पहा पलीकडे त्याच्या पथारीची वळकटी. त्याच्याकडे जंगम मालमत्ता म्हणजे फक्त चार आणे आहेत. गेली कित्येक वर्षं तेवढेच आहेत. सकाळी तो उठतो. इकडे तिकडे फिरतो. साधारणतः नऊच्या सुमारास बसस्टँडवर गर्दी होते, तेव्हा तो आपल्याजवळचे चार आणे बोटांच्या चिमटीत पकडून ओरडत लोकांना दाखवतो व उधळून देतो. ते नाणं बरोबर गटारीत पडतं. मग तो ते शोधू लागतो. तहानभूक हरपून ते शोधत राहतो. सापडेपर्यंत मधून उठून उभा राहून इकडे तिकडे पाहतो. पाच वाजेच्या सुमारास ते त्याला सापडते. सुमारे पंचविसेक वर्षं तो हे करतो आहे. आता पावणेपाच वाजले ना! १५ मिनिटांनी त्याला ते सापडेल. तुम्ही आता थांबाच. दरम्यान बस आली तर ती सोडा. नंतरची बस घेता येईल. पण नाणं सापडल्यावर तो काय करतो ते पहा. त्याचा चेहेरा पहा.’

मी संमती दिली. १५-२० मिनिटांनी त्याला नाणं गवसलं. तो खूप मोठ्याने आनंदातिशयाने ओरडला. ‘सापडलं! सापडलं!!’ चेहेरा फूलून आलेला. आनंदाने उड्या मारत होता. सकाळी मीच हरवलं होतं. शोधत राहिलो. शोधूनच काढलं. बस एवढंच! बस आली. बसलो. प्रवासात एकच विचार- केवढं सत्य भरलेलं आहे, त्याच्या कृतीत! संसारात यापेक्षा वेगळं काय करतो आपण? आयुष्यभर हरपलेल्या श्रेयालाच शोधत राहतो. इतकंच नव्हे तर हरवतो व शोधतो. बेरीज-वजाबाकी शून्य. स्टँडवरच्या त्या माणसाचा खेळ जीवनाच्या एका सत्याचे दर्शन घडवत आला आहे! त्याला शहाणे वेड्याचा खेळ म्हणतील!

- डॉ. दिलीप धोंडगे